Dit is een onderzoek van Mark Schrader, Mitchell van de Klundert, Gert-Jan Dennekamp, Eelco Bosch van Rosenthal en Olha Datsjoek.
Roman D., de Oekraïner die ervan wordt verdacht afgelopen maart in Amsterdam vijf mensen te hebben neergestoken, is een 30-jarige militair in actieve dienst van het Oekraïense leger. Hij deserteerde toen hij tijdelijk op verlof was.
Al voor zijn vertrek uit Oekraïne sprak hij meermaals de wens uit om in een Europese gevangenis te belanden, zo blijkt uit gesprekken die Nieuwsuur voerde met voormalige collega's van Roman D. Justitie verdenkt de Oekraïner van poging tot moord of doodslag met een terroristisch oogmerk.
Bij de steekpartij op 27 maart raakten vijf mensen gewond:
Waarom Roman D. tot zijn daad overging, is voor zijn moeder een raadsel. "Hij deed het goed op school, had geen foute vrienden", vertelt ze via de telefoon vanuit Tsjechië, waar ze naartoe verhuisde na de Russische inval.
De legerleiding gaf haar zoon toestemming voor een kort verlof, omdat hij zei zijn moeder te willen bezoeken. Dat deed hij echter nooit; zijn moeder zegt hem sinds de Russische inval niet meer te hebben gesproken. Ze zou van de Nederlandse politie hebben gehoord dat haar zoon vanuit Oekraïne direct naar Nederland is gereisd.
'De droom van een idioot'
Nieuwsuur sprak ook met acht militairen die met D. gediend hebben. Meerdere collega's vertellen afzonderlijk van elkaar dat D. vaak sprak over een toekomstig verblijf in een Europese gevangenis.
"Hij zei vaak dat hij iemand wilde vermoorden in Noorwegen, zodat hij daar naar een gevangenis kon en de rest van zijn leven verzorgd kon worden", zegt D.'s voormalig commandant. Noorwegen staat bekend om zijn humane gevangenisregime.
"Hij bestudeerde wetten van verschillende landen om te begrijpen hoe hij een levenslange straf kon krijgen. Hij vertoonde al lange tijd tekenen dat er iets mis was met zijn geestelijke gesteldheid."
De voormalig commandant had dit voorjaar nog contact met D., die vertelde hem toen dat hij in Polen zat en niet meer terug zou keren naar Oekraïne.
D.'s collega's namen zijn opmerkingen over een gevangenis niet serieus. Ze lachten het weg, blijkt uit hun verklaringen. Maar nu D. vastzit in een Nederlandse cel, zet dat sommige collega's aan het denken. "Toen ik voor het eerst hoorde wat Roman in Amsterdam had gedaan, dacht ik: 'de droom van een idioot is uitgekomen'."
Ik ga naar de gevangenis in Europa.
Een plaatsvervangend commandant, Viktor Bystryk, herinnert zich hoe hij met D. 's avonds bij een kampvuur zat en dat ze spraken over hun plannen voor na de oorlog. "'Ik ga naar de gevangenis in Europa. Het eten is goed en het is er comfortabel; je hoeft niets te doen', zei hij. Ik dacht dat hij een grap maakte en we lachten."
Na de steekpartij kon de politie niet direct D.'s identiteit vaststellen, omdat hij verschillende papieren bij zich had. Uit onderzoek van Nieuwsuur blijkt dat het gaat om nagemaakte identiteitspapieren van vijf collega-militairen. Het vijftal is inmiddels door justitie in Oekraïne gehoord als getuige. "Het leek wel alsof hij zichzelf als een soort spion zag. Hij dacht dat het cool was om valse papieren bij zich te hebben", zegt de voormalig commandant.
Russische operatie?
Roman D. komt uit Sartana in de regio Donetsk, een gebied dat Rusland nu controleert. Vanwege die herkomst is gespeculeerd of de mesaanval onderdeel zou kunnen zijn van een Russische operatie. Europese inlichtingendiensten waarschuwen dat Rusland westerse samenlevingen wil ontwrichten.
D.'s voormalige collega's zijn sceptisch over die theorie. "Roman vocht jaren tegen de Russen; het is moeilijk voorstelbaar dat hij met hen samen zou werken," zegt een van hen. Helemaal uitsluiten kunnen zijn collega's het niet. "Wellicht dat iemand uit zijn geboortedorp contact heeft gezocht, iemand die nu voor de Russen werkt."
Het OM zegt desgevraagd nog met alle scenario's rekening te houden.
Isolement
D. ging al voor de mobilisatie in 2022 bij het Oekraïense leger. In 2019 werd hij ondergebracht bij de artillerie van het 503e bataljon, dat onder meer actief was bij de verdediging van het zwaarbevochten stadje Voehledar en in de omgeving van Cherson.
In 2023 liep Roman daar een zware hersenschudding op door een granaatontploffing. "Hij zei dat hij een flinke klap had gehad; hij had vaak last van duizeligheid", vertelt een collega.
Hij werd vervolgens overgeplaatst naar een administratieve functie bij het 15e Separate Regiment, dat de 38e Brigade ondersteunde. Volgens de militairen raakte hij daar steeds meer in een isolement.
D. met zijn voormalige collega's D. met zijn voormalige collega's
Collega's omschrijven hem als teruggetrokken, provocerend en veranderlijk. Eén noemt hem een kluizenaar, een ander zegt dat hij voortdurend van mening wisselde "en hij wilde altijd in discussie gaan".
Volgens één van de militairen was hij gefascineerd door Elon Musk en bitcoins. Volgens een ander was D. onlangs geïnteresseerd geraakt in de radicale islam: "Hij las de Koran en praatte veel over Allah. Maar zo is Roman, hij laat zich snel ergens door meeslepen."
D. springt volgens zijn collega-militairen soms van de hak op de tak en schuwt controversiële onderwerpen of meningen niet. Begin dit jaar had hij nog contact met een van zijn voormalige collega's. "We appten over basketbal, maar hij schreef ook weer over Allah en iets over het steunen van Palestina. Verrassend genoeg was hij ook heel actief in het aanmoedigen van de lhbt-gemeenschap."
Volgens een collega maakte Roman de legerleiding "vreselijk woedend" met zijn constante hang naar discussie. "Ik kan me voorstellen hoe hij nu de Nederlandse recherche woedend maakt. Hen provoceert hij waarschijnlijk ook opzettelijk, gekmakend met zijn logica."
Profielfoto van Hitler
Online zijn weinig sporen van D. te vinden. Hij heeft veel verschillende socialmedia-accounts, maar de inhoud lijkt overal te zijn gewist. Op een inmiddels verdwenen account op VKontakte, het Russische Facebook, had hij in 2016 een kinderfoto van Hitler als profielfoto. "De foto van Hitler op de profielfoto is een grap, het past helemaal bij zijn stijl, een provocatie", zegt een militair uit D.'s bataljon.
Toch is het niet de enige associatie met het nazisme: in de gebruikersnaam van een van zijn Telegram-accounts gebruikt D. het nummer '1488'. Die cijfercombinatie wordt vaak gebruikt door neonazi's, waarbij de cijfers 88 verwijzen naar de achtste letter uit het alfabet en staan voor 'Heil Hitler'.
Begin juli staat Roman D. voor het eerst voor de rechter.
